Home Osmanlı Osmanlı'da rüşvet ve bürokrasi.

Osmanlı'da rüşvet ve bürokrasi.

Konsolide Denemeler Ekim 03, 2012 1

Merhaba,

Bu yazımda Osmanlı'nın gelişmesinin önünü tıkayan bürokrasi- rüşvet ikilisinin ekonomik hayatı nasıl daralttığını ve Osmanlı'nın batışındaki rolünü açıklamaya çalışacağım. Bu konu tabiki sistemin çöküşünün çıkardığı bir sonuç. Bu sonuç genellikle batışın asli nedeni olarak görülür. Oysa sadece nedenlerden biridir.

BÜROKRASİ ve GENEL AÇILIMI

Bürokrasi bir toplumda tabandan yukarıya çıktıkça daralan bir yapı içinde örgütlenmiş olan, kişisel olmayan genel kurallar ve işleyiş ilkelerine göre çalışan sistem ve kurallar grubudur. Bürokrasi yönetsel bir mekanizma olmakla birlikte hiyerarşik emir komuta zincirinin yer aldığı yapılardır. Bu zincirin her halkasında kullanılan otorite, görevin yasal sorumluluk alanıyla ve amirlerin takdir yetkileriyle sınırlıdır diye belirtiyor Prof.Şerif Mardin. Atatürk Bürokrasi ve Rasyonellik adlı kitabında.Ve bu doğru bir tanım bence.

Osmanlı Devletinde önceleri geleneksel bir bürokrasi anlayışı hakimdi. Osmanlı bürokrasisi geleneksel toplumların belirgin bir özelliği olan ve idari işlerde sultanın çevresinde toplanmış, çok sayıda ayrıcalığı olan ve bunun yanı sıra ‘adı ve sanı’ ile önem taşıyan kişilerden oluşuyordu. Fakat tanzimatla birlikte modern bürokrasinin doğumu başladı. Modern bürokraside görevler fonsiyoneldir. Kişiler tarafından bu fonksiyonlar yerine getirilir. Günümüzde yaygın olan bürokratik sistemlere devlet, silahlı kuvvetler, hastaneler, bakanlıklar, okullar, iktisadi devlet teşekküleri ve büyük şirketler verilebilir.(Prof.Şerif Mardin )

BÜROKRASİ-RÜŞVET VE NEDENLERİ

Osmanlı tanzimat ile birlikte geleneksel bürokrasiden modern bürokrasiye geçiş yaptı. Daha doğrusu yapmaya çalıştı diyelim. Osmanlı'daki sanayileşme hareketleri zaten modern bürokrasiye geçişi zorunlu hale getirmişti. Daha önce Osmanlı'da sanayi hayatı ile ilgili yazımda belirttiğim gibi Avrupa sanayisini ve kalkınmasını yakalamak adına ciddi sanayi atılımları yapılmıştı. Tanzimat dönemi bürokrasinin ülke sanayileşti-artık yeni kurallar konulmalıdır anlayışı hakim olmaya başladı. Bu o kadar ileri gitti ki. Ortada olmayan faaliyetler için bile kurallar getirilmişti. Küçük bir işletme için bile vekil-müfettiş-sağlık kontrolü ve devletin üst makamlarına kadar uzanan bir ruhsat alma zorunluluğu
ortaya çıkmıştı. Batıda ise ekonominin gelişmesinde devletin etkisi çok az olmuş-sadece işçi hakları,hammadde sağlanması ve yeni pazarlar bulunması aşamasında devlet ve bürokrasinin etkisi ortaya çıkmıştır diyor Prof.Turan kazgan bir çalışmasında. Osmanlı bürokrasisini maddi temeli olmayan-gerçekte var olmayan-olacağı düşünülen-olan faaliyetleride boğan-önünü tıkayan bir oluşum olarak düşünebiliriz.

KISACA BOŞ TARLAYA DİKİLEN KORKULUK GİBİ--BOŞ TARLA SAHİBİNDEN VERGİ ALMAK GİBİ.

Rüşvet meselesine gelince.Rüşvetin doğmasına ve Osmanlı'da kurumlaşıp günümüze kadar gelmesindeki asıl etkenler ve araçları örnekleriyle aşağıda vermeye çalışacağım.

Devlet yoluyla şahıslara fayda yaratacak faaliyetler bahis konusu olursa. Bu yaratılan
faydaya istinaden doğan verginin yanına ek bir vergi konulur. Bu vergiye harç diyoruz. Harç rüşvetinin işleyişi şöyle idi. Kamuya ait veya piyasaya mal veya hizmet üreten yerli- yabancı şirket ve şahıslar girdi maliyetlerini düşürmek-mal ve hizmetlerin piyasa fiyatlarını belirlemek ( zam gibi)-mukavele dışına çıkabilmek-erken ödeme almak-üretilen malla ilgili kaçakçılığın önlenmesi-ihracatla ilgili yasal ve filli kolaylıkların sağlanması gibi konularda devlete faizsiz avanslar ( resmi rüşvet-peşin vergi ) veriliyordu. Bu vergiler kayıt altına alınan ve devlet bütçesine direkt giren vergilerdi. Ama bu devletin resmi rüşvet aldığı gerçeğini değiştirmiyor tabiki.

-- Bu tür rüşvete örnek olarak tütün ihracatı-kaçakçılığının önlenmesi-tramvay şirketinin yolcu taşıma fiyatlarının belirlenmesini gösterebiliriz.( Prof.Turan kazgan)

Asıl büyük çaplı ve kayıtsız rüşvet küçük memurların faaliyetlerinde ortaya çıkıyordu. Bununda asıl nedeni tanzimatla kurulan burokrasinin kaynakların az olması yüzünden maaşlarının düşük olması- zamanında ödenmemesi-azınlıkların modern hayatlarına özenti-modernleşmek ve buna bağlı tüketim. Osmanlı bürokrasisinin Osmanlı'daki modernleşmeye etkisi tartışılmaz. Belirtmek istediğim bir konuda bürokratların çoğunluğunu da azınlıklar oluşturuyordu. Çünki o dönemde Türk'lerde okuma-yazma oranları çok düşüktü. Türk'lerin çok az bir kısmı yurt dışında ya da ülke içerisinde öğretim görebilmişti. Zaten Osmanlı'daki mir-i toprak sistemi yerli halkın tasarruf sağlayarak ekonomik-kültürel açıdan sınıf atlamasına olanak sağlamıyordu. AYRICA YABANCI YATIRIMCI VE AZINLIKLARIN ( Ulusal-milli burjuvazinin oluşmaması-katma değeri ve rekabet gücü yüksek bir sanayinin gerçekleştirilmemesi, sermaye birikiminin yetersizliği ve zayıf finansal gücün olması yüzünden ) HIZLA ZENGİNLEŞMESİ VE BU ZENGİNLİĞİN KURUMLAŞARAK ETKİNLİĞİNİ ARTTIRMASI VE DEVLETİ YÖNETİR HALE GELMELERİYDİ.

Bu durum küçük ve orta memurun mevzuatlara uymasını zorlaştıyordu. Çünki bir şey değişmiyordu. Ya tayin oluyordu veya işinden atılıyordu. Dolayısıyla küçük memur ekonomik hayatın her alanından rüşvet almak konusunda uzmanlaşmıştı. Bu hastalık hala değişmedi. Sadece ATATÜRK devrimleriyle geriledi. Yeni cumhuriyete Osmanlı yı yıkan nedenlerin önünü kesen- yok etmeye endeskleşmiş bir devlet diyebiliriz. Öyledir de. Fakat bu ilerleme Atatürk'ün vefatıyla yarıda kalmıştır. Adnan Menderes dönemiylede geriye dönüş kurumlaşmış bu güne kadar gelinmiştir. Artık Türkiye görünüşü değişmiş ama iskeleti Osmanlı ekonomik yapısına dönüşmüş bir devlettir. Günümüz Türkiye'sindeki rüşvet konusunu rahmetli vali Recep Yazıcıoğlu bir demecinde şöyle tarif ediyor.

- "Türkiye'de Genel Müdürlükler kendi kozasını örmüş devlet içinde birer dükalıktır. Bunların bir bayrakları eksik. Bunlara bir de bayrak verilirse dükalık oldukları açıkça görülecektir. Fakat, Allah'tan kanunlar engel olduğundan bunu yapamıyorlar."

Ayrıca Prof.Turan Kazgan Osmanlı'dan Cumhuriyet'e şirketleşme adlı çalışmasında Osmanlı rüşvet hayatıyla ilgili şöyle bir tespitte bulunuyor.

-= Abdülmecit devrinde gündeme getirilen ve adına patent vergisi denilen bugünkü anlamda ticari kazançları vergilendiren verginin bir türlü uygulamaya konulamaması. memurların rüşvet alma gerekçesine güç kazandırmıştı. Aslında bu rüşvet düzeninin bir bakıma gelişen Osmanlı merkantilizminde sağlanan büyük gelirleri daha adil bir bölüme götürdüğü de iddia edilebilir. Fakat zaman zaman İfrata ( ölçüyü aşma) kaçan bu rüşvet olayları ciddi sanayi teşebbüslerini yıldırmış, bazı girişimciler ( özellikle yerli ) için pişmanlık yaratmıştır.

SONUÇ= Osmanlı bürokrasisi ve rüşvet çarkı.Yerli yabancı yatırımların ( iyi niyetli de olsa) gelişmesini,yerleşmesini önlemiştir. Osmanlı bürokrasisi sanayileşmeye katkıda bulunmadığı gibi sanki bir set demir kapı işlevi görmüştür. Olabilen yatırımlarda genelde fason,katma değeri düşük küçük yatırımlar olarak yaşamını devam ettirmiştir. Biz bugün bu tür yatırımlara montajcı sanayi diyoruz. Fazlasını beklemekde anlamsız diye düşünüyorum.

KİMLİĞİ VE ÖZEL MÜLKİYET HAKKI OLMAYAN BİR TOPLUMUN BİLGİ ÜRETİP KALKINMASI ZATEN BAHİS KONUSU OLAMAZDI.

BU HATALARIN BİRİKİMİYLE ORTAYA ÇIKAN YENİ CUMHURİYET İSE GÜÇLÜ BİR ULUSAL-MİLLİ YATIRIMCI SINIFI OLUŞTURAMADIĞI ( ÖNLENDİĞİ İÇİN ) BUGÜNKÜ SORUNLARLA UĞRAŞIP DURMAKTADIR.

OSMANLI DAN GURUR VERİCİ MİRASLAR ALDIK.AMA RÜŞVETİDE ALDIK.

Egemenliğe sahip olmanız yetmez. Her türlü yetki ve güce sahip olmanız da yetmez. Geleceği sırtlayacak, belirleyecek uzun vadeli gerçekçi ve akılcı oyunlar kurmuyorsanız,kuramıyorsanız. Kurmak zorundasınız. Değişimi yaratan ve yöneten olmalısınız. Birincil kültür olmanın ve varlığınızın devamının kuralları bunlardır. Yoksa. Baştan kaybettiniz demektir. Tabiki bunlar sermayenin ideolojisine ve sermayenin kimlerde olduğuna bağlıdır. Bu toprakların son üçyüz yıllık tüm sorunlarının ve başına gelenlerin nedeni budur. Unutulmaması gereken işe şudur. KISACA SERMAYE ÖNEMLİDİR. DAHADA ÖNEMLİSİ KİMLERDE OLDUĞUDUR.

Faik ÇALTILI. Finans ve yönetim danışmanı.